SKA 14: Sudaki Yaşam

Yazarlar: Ayşe Göç, Özge Sivrikaya

Sürdürülebilirlik kavramı, 1987 yılında Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu tarafından “Ortak Geleceğimiz (Our Common Future)” başlığıyla yayımlanan ve uluslararası camiada Brundtland Raporu olarak da bilinen raporda "gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını karşılama yeteneklerinden taviz vermeden günümüz ihtiyaçlarını karşılayan gelişme" olarak tanımlanmıştır (Brundtland, 1987). Sürdürülebilir kalkınmaya ilişkin küresel bir taahhüt çağrısında bulunan bu rapordan yaklaşık 30 yıl sonra Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları (SKA) 2015 yılında aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 193 ülke tarafından Birleşmiş Milletler’de kabul edilmiştir.

Ekonomik, sosyal ve çevresel boyutları kapsayan SKA’ları gerçekleştirebilmenin ön koşullarından biri, adalet ve bölüşümün ülke gündemlerinin odak noktasında olmasıdır. Sürdürülebilir kalkınmanın adalet ve bölüşüm konusundaki üç etik unsuru; nesiller arası adalet, nesil içi adalet ve insanlar ile doğa arasındaki adalet olarak tanımlanabilir (Becker, 2012). “Kimseyi geride bırakmayan” kalkınma, aynı zamanda insanın doğa üzerindeki tahakkümünü benimseyen antroposentrik[1] bakış açısını da reddeder. Doğal kaynakları korumaya ve sürdürülebilir kullanmaya yönelik hedefler, yalnızca ekonomik çıktı, verim ve nesiller arası/nesil içi adalete değil, doğa ve insan arasındaki adalet kavramına da bağlıdır. Doğayı bizlere belirli ekonomik çıktılar sağlayan bir kaynaktan ziyade yaşam alanı olarak görebilmemiz ve SKA’ları bu gözle değerlendirmemiz kritiktir. Aslında sürdürülebilirlikten bahsederken sıkça kullandığımız “çevre” kelimesi bile özünde problematik olarak değerlendirilebilir. Çevre; insanı merkeze alan bir düşüncenin ürünü olarak “insanı çevreleyen şeylerin tümüdür”. Oysa bizim “çevre” olarak nitelendirdiğimiz bütün, milyonlarca canlı için yaşam alanıdır. Bu açıdan bakıldığında sürdürülebilirliğin insan-doğa ilişkisine bakış açısı ve adalet talebi, son derece önemlidir. SKA 14’ün Sudaki Yaşam olarak adlandırılması da insan üzerindeki ekolojik ve ekonomik etkilerin yanı sıra suda yaşayan canlıların yaşam hakkına vurgu yapmaktadır.

SKA 14: Sudaki Yaşam; okyanuslar, denizler ve deniz kaynaklarının korunmasını ve sürdürülebilir kullanımını hedeflemektedir.  Dünyanın en büyük ekosistemi olan okyanusları tehdit eden başlıca faktörler artan kirlilik kaynaklı asitleşme, ötrofikasyon[2], biyoçeşitlilikte azalma olarak sıralanabilir. Kirlilik kaynakları, kara kaynaklı ve deniz kaynaklı kirlilik olarak ikiye ayrılmaktadır. Plastikler, kanalizasyon ve atık su, kalıcı organik kirleticiler (pestisitler dahil), ağır metaller, yağlar ve besin maddeleri sudaki yaşamı ve biyoçeşitliliği tehdit etmektedir.  Gelişmekte olan ülkelerde yaşayan bir milyar insanın temel protein kaynağının balıklar olduğu düşünüldüğünde, mevcut durum aynı zamanda bir gıda güvenliği tehdididir.

SKA 14’ün temel hedefleri şunlardır;

• 14.1: Deniz kirliliğini azaltmak,
• 14.2: Deniz ve kıyı ekosistemlerini sürdürülebilir bir şekilde yönetmek ve korumak,
• 14.3: Okyanus asitlenmesini azaltmak
• 14.4: Sürdürülebilir balıkçılık
• 14.5: Kıyı ve denizlerin korunması
• 14.6: Aşırı avlanmanın engellenmesi
• 14.7: Deniz kaynaklarının sürdürülebilir kullanımından elde edilen ekonomik gelirin artırılması
• 14.A: Okyanus sağlığına yönelik bilimsel bilgi, araştırma ve teknolojinin artırılması
• 14.B: Küçük ölçekli balıkçılığın desteklenmesi
• 14.C: Uluslararası deniz hukukunun uygulanması ve yürütülmesi

Okyanus, muazzam bir yaşam çeşitliliğine ev sahipliği yapmaktadır. Dünya Deniz Türleri Kaydı'nın (World Register of Marine Species) verilerine göre, 244.919 deniz türü tanımlanmıştır.[3]  Ancak, bilim insanları keşfedilen tür sayısının hala çok küçük bir yüzdeyi temsil ettiğini tahmin ediyor. Güncel bir çalışmada 0.7 ila 1 milyon deniz türünün olabileceği ortaya konmuştur. (Appeltans vd., 2012) İnsan hayatı açısından önemine baktığımızda, gezegenin akciğerleri olarak tanımlanan okyanusların ihtiyacımız olan oksijenin %50’sini ürettiğini görmekteyiz. Aynı zamanda fitoplanktonlar, karbondioksitin suda çözünmesi, mercan resifleri ve mangrovlar sayesinde gezegenin en büyük karbon depolama alanıdır ve toplam karbon salımının yaklaşık %25’ini absorbe etmektedir (UN, 2020). Bu açıdan, okyanus ve su kaynaklarının sağlığı, iklim kriziyle mücadelede de son derece önemlidir. Hedef 14.3, Okyanus asitleşmesinin etkilerini en aza indirmektir. Şu anda, okyanusun ortalama pH değeri 8.1'dir ve sanayi öncesi döneme göre yaklaşık %30 daha asidiktir (UN, 2020). Okyanus asitleşmesi, deniz besin zincirinin temelini oluşturan mercan resifleri ve birçok türü tehlikeye atmaktadır. Okyanus ne kadar asidik olursa, karbon absorbe etme kapasitesi ve iklim değişikliğiyle savaşma yeteneği o kadar azalmaktadır.

2020 yılına kadar kıyı ve deniz alanlarının en az %10’unun koruma altına alınmasını hedefleyen 14.5, başarıya ulaşılan amaçlarından bir tanesidir. 2010'dan bu yana neredeyse iki katına çıkan koruma altındaki denizler, 2019’da ulusal yargı alanındaki suların %17’sine ulaşmıştır. Ancak koruma alanlarının genişlemesine hala ihtiyaç var. Özellikle de biyoçeşitliliğin fazla olduğu kritik bölgelere doğru bu ihtiyaç artmaktadır (UNSD STATS, 2023). Plastik kirliliği ise, acil ve kalıcı adımların atılması gereken hedeflerden bir tanesidir. 2021'de 17 milyon metrik ton plastik kirliliğinde ise 2040'a kadar 2-3 kat artış öngörülmektedir. Bu yılın belki de SKA 14 için en önemli gelişmelerinden biriyse Şili ve Palau’nun Açık Denizler Anlaşması’nı (High Seas Treaty) parlamentolarında oylayarak kabul eden ilk ülkeler olması. 80’den fazla ülkenin imzaladığı ve yaklaşık 20 yıldır müzakereleri devam eden anlaşma, yalnızca %1’i koruma altında olan açık denizlerdeki derin deniz madenciliği, aşırı avlanma ve kirlilik tehditlerine karşı koruma alanlarını çoğaltmayı hedeflemektedir.

Türkiye'deki güncel duruma baktığımızda ulusal kara kaynaklı kaynaklardan plaj atıkların 2021 yılında 392K tona ulaştığını görmekteyiz. 2020'ye kadar, ulusal ve uluslararası hukuka uygun olarak en az %10'u koruma altına almayı hedefleyen 14.5’te ise Türkiye'de 2022 yılında korunan alanlar tarafından kapsanan biyoçeşitlilik alanlarının oranı %3.85 seviyesinde kalmıştır (UNSD STATS, 2023).

SKA 14 ve Yerel Yönetimler

SKA 14; deniz hukuku, koruma alanları ve deniz faaliyetleri düşünüldüğünde merkezi hükümetlerin yetki alanında gibi gözükse de yerel yönetimlerin paydaşlığında başarılabilecek yanları mevcuttur. Sulardaki kirliliğin yaklaşık %80’inin kara faaliyetlerinden kaynaklandığını ve dünyanın birçok büyük şehrinin kıyılarda yer aldığını düşününce yerel yönetimlerin rollerinin ne kadar kritik olduğu ortadadır. Özellikle kara kaynaklı kirlilik ve atık yönetimi konusunda belediyelerin SKA 14’ü gündeminde bulundurması son derece önemlidir. Nehirler, denizler ve göller Sudaki Yaşam hedefi kapsamında rehabilitasyon ve koruma çalışmalarının odağında olmalıdır.

Dünyanın farklı bölgelerinden yerel yönetimler, okyanuslara ve nehirlere deşarj edilen kanalizasyon ve atık suyun yönetimi ve kirletici madde miktarını sınırlamak ya da nehir, göl ya da deniz gibi farklı boyutlardaki su kütlelerindeki biyoçeşitliliği korumak adına adımlar atmakta ya da bu konularda kentin diğer paydaşlarını harekete geçirmektedir. Takip eden alt bölümlerde yerel yönetimlerin ortaklığında ya da liderliğinde SKA 14’e hizmet eden farklı iyi uygulama örneklerini ele alacağız.

Jakarta, Endonezya

Endonezya’nın Jakarta şehri coğrafi özellikleri sebebiyle SKA 14’e yönelik hedeflerini önceliklendirmesi gereken bölgelerden biridir. Arazisinin %40’ı deniz seviyesinin altında bulunduğundan ve 13 nehrin deltasında yer aldığından; bölgede kentsel sel felaketi, su depolama ve su kaynağı kalitesine yönelik riskler mevcut. Şehir yönetimi, tekrarlanan sel felaketleri sebebiyle Jakarta 2030 Su Yönetimi Planı’nın bir parçası olarak 2010 yılında Pluit Barajı Canlandırma Projesi’ni uygulamaya koymuştur.

Appeltans, W. vd., (2012). The Magnitude of Global Marine Species Diversity. Current Biology, 22(23), 2189-2202. https://doi.org/10.1016/j.cub.2012.09.036

Becker, C. U. (2012). Sustainability Ethics and Sustainability Research. Springer Netherlands. https://doi.org/10.1007/978-94-007-2285-9

Brundtland, G.H. (1987) Our Common Future: Report of the World Commission on Environment and Development. Geneva, UN-Dokument A/42/427.
http://www.un-documents.net/ocf-ov.htm

OIDP. (2024). Practice: Participatory Budgeting in Porto Alegre. https://oidp.net/en/practice.php?id=1360 üzerinden erişildi.

United Nations (2020). The ocean – the world’s greatest ally against climate change. United Nations;Geliş tarihi 31 Ocak 2024, https://www.un.org/en/climatechange/science/climate-issues/ocean

United Nations. (2023). UNSD STATS. https://unstats.un.org/UNSDWebsite/undatacommons/sdgs/countries?p=country%2FTUR&v=dc%2Ftopic%2Fsdg_14

USE. (2024). The Pluit Reservoir Revitalization Project. https://use.metropolis.org/case-studies/the-pluit-reservoir-revitalization-project#casestudydetail üzerinden erişildi

USE. (2024). Greenquays.  https://use.metropolis.org/case-studies/greenquays üzerinden erişildi.