Kente Sokaktan Bakan Yazar Jane Jacobs
Büyük Amerikan Şehirlerinin Ölümü ve Yaşamı eserinin yazarı olan Jane Jacobs’ın kent yaşamlarını iyileştirmek için vurguladığı yöntem ve kavramların değeri günümüzde daha da artmış durumda.
YAZAN: DOÇ. DR. ALİM ARLI
Sanayi modernliği, gürbüz bir atılım içine girdiği 19. yüzyıl boyunca siyasetçi, yönetici ve entelektüellerin iyi yaşam nedir ve nasıl olmalıdır sorularına verdikleri yanıtları büyük bir çıkmaza sokmuştu. Ortaya çıkan teknolojik gelişim, kentleşme ve yeni sosyal hayat biçimleri bu durumları teşhis etmek amacına yönelen çok sayıda ideolojik yönelimi ortaya çıkardı. Çoğu birbiriyle uzlaşmaz görünen bu ideolojiler için modern şehirlerin içerdiği “kaos” yeniyi temsil ediyordu. Özellikle emekçi grupların neredeyse sefalet koşullarındaki yaşamları, kesin bir huzursuzluk kaynağıydı. Avrupa’daki aristokrat sınıflar arasında da kentsel yaşamın bu türden özelliklerine yönelik derin bir ahlaki tepki ve “kent korkusu” ortaya çıkmıştı. Konut sorunu ve çalışma hayatı hakları konusu alternatif iyi yaşam koşulları hakkında düşünen, çoğu ütopist olarak görülen birçok düşünürün zamanla temel gündemlerinden biri haline geldi. Ebenezer Howard’ın “bahçeşehirler” ideali, bu fikirler arasında en fazla öne çıkanlardan biriydi.
Özetle 1950’lere kadar Avrupa ve ABD’de şehirci, planlamacı ve entelektüel bir kuşak için modern kentleşmenin aldığı biçim hakkında derin bir endişe ve geleceğe yönelik bir belirsizlik söz konusuydu. Bu kent korkusunu ortadan kaldırmanın birinci yolu olarak iş ve ev yaşamını bir çevresel/doğal denge içinde çözecek ve ölçeklerin mekansal bir planlama ile kontrol altına alındığı bahçekentler inşa etmek öne çıkıyordu. İkinci yolu ise, kent içinde “çöküntü” alanları olarak görülen yerleri “dönüştürme” fikriydi. Böylece aşama aşama ortaya çıkan kentsel yığılma sorunları bir ölçüde çözülebilecekti. Kaba bir şekilde özetlediğim bu eğilimlere yönelik 1950’lerden sonra önemli eleştiriler ortaya çıktı.
"Jacobs: Büyük kentler refah içinde zorluklar çekerler, çünkü refah içinde yaşayan insanlara sahiptirler."
Amerikalı-Kanadalı bir gazeteci ve yazar olan Jane Jacobs 1961’de insan ve yapı yoğunluklarının azaltılmasını ve ademi merkezileşmiş orta ölçekli nüfuslar barındıran şehirler kurmayı savunan geniş bir planlamacı, yönetici ve kent entelektüeli grubuna yönelik sert eleştiriler içeren iddialı bir kitap yazdı. Hayatının önemli bir kısmında New York’ta yaşayan Jacobs için “ademimerkezileşme ve yenileme” başlığı altında özetlenebilecek kentsel “çözüm” politikaları, şehrin yapısını anlamaktan uzak ve modern kentlere yönelik olumsuz hislerle beslenmiş bir eylem setini ifade ediyordu. Büyük Amerikan Şehirlerinin Ölümü ve Yaşamı bu düşüncelerini kaleme aldığı bir çok satar eser olarak 1960’ların ve sonrasının kamusal gündeminde kendisine kalıcı yer edinen bir referans eser oldu.
New York’un Dönüşümü ve Jacobs
“Büyük kentler refah içinde zorluklar çekerler, çünkü refah içinde yaşayan insanlara sahiptirler” sözünün müellifi Jane Jacobs 1935 ile 1970 arasındaki dönemde Manhattan, Wahsington DC gibi ABD’nin doğu yakası şehirlerinde yaşar. Birbirinden farklı işlerde çalışsa da esas olarak gazetecilik ve yazarlık yapar. Savaş sonrasındaki yıllarda Baron Hausmann’ın hayaleti ve yıkıcı yaratım ideali New York şehrinde ve belediye başkanı Robert Moses’ın şahsında tekrar ortaya çıkar. Robert Moses, kent içindeki bakımsızlaşmış gecekonduvari alanları “temizlik” adı altında yıkarak yeniden yapma konusundaki politikalarıyla tanınan önemli bir politikacıydı. Modernist planlama düşüncesinin güçlü bir şekilde uygulandığı Amerikan kentlerinde kentsel sorunları sadece konut üretimine indirgeyen perspektife yönelik hayatın içinden yapılacak eleştiriler için 1950’lerin ikinci yarısından sonra güçlü bir alternatif perspektif yükselir. Aldığı bir burs ile üç yıl boyunca mezkur eseri yazan Jacobs, hem dönemin bahçeşehir düşüncesine hem de teknokratik metropol yönetim düşüncesine önemli kritikler geliştirir. Modern şehir yaşamına ilişkin kendi deneyim ve görüşlerini merkeze alarak dönemin eleştirel dillerini bir araya getiren Jacobs, sonraki on yıllar boyunca en çok başvurulan eserlerden birini kaleme almıştır. Jacobs’ın eseri ile Lewis Mumford’ın anıtsal Tarih Boyunca Kent eseriyle aynı yıl yayınlanır. 1961’de raflara giren bu iki eser, kent yaşamı hakkında farklı vizyonlara sahip ve birbirlerinin eleştirisini içeren çalışmalar olarak kent düşüncesinin en büyük iki çağdaş klasiği haline gelmiştir. Yazarlar, eserler yayınlandıktan sonra birbiriyleriyle polemikler de yaparak görüşlerini referans bir tartışma haline getirmişlerdir. Bu iki farklı vizyonu birleştirmek için şehircilik planlaması ve düşüncesi alanında sonraki kuşak enteektüeller önemli bir mesai harcamıştır.
"Jacobs, merkeziyetçi teknokratik ve modernist planlamanın iyi hayata ilişkin vizyonu konusunda açık bir şüphecidir."
Jacobs, 1960’lı yıllar boyunca güney Manhattan’daki Greenwich Village bölgesinde yapılmak istenen konut projelerine karşı sosyal hareketlere katılır. Buradaki amacı, kent korkusuna dayalı, kent yaşamının iç enerjisini ihmal eden perspektiflere karşı bir yaşayan bir ekosistem olarak kentin planlanabileceğini göstermektir. Döneminin en ilham verici düşünürlerden biri olan Jacobs, mekanları sahiplenmenin, komşuluğun değerinin, tanışıklığın öneminin, kentin gözü olarak gördüğü sokakların bir yaşam alanı olduğunun, kaldırımların ve yaya olmanın kenti her gün kat edenler için ne kadar önemli olduğunun altını kalın çizgilerle çizen bir şehir sakinidir. Hayatının sonraki yıllarını Kanada’da yaşayan Jacobs yaşadığı şehri, sokakları ve kaldırımları bir yaşam alanı olarak sahiplenmenin değerini düşüncelerinin yanı sıra fiiliyatta da göstermesidir.
Sokaklar, Kaldırımlar, Yürüme
Jacobs’ın Büyük Amerikan Şehirlerinin Ölümü ve Yaşamı eseri sokak, kaldırımlar ve yürümenin hayatımızdaki yeri hakkında yazılmış bir başyapıttır. Jacobs kent korkusuna dayalı ve sadece uyumak için gidilen banliyö konut alanları yerine, insanları şehrin sayısız nimetlerine daha fazla eriştirecek yaşam çevreleri üretmek gerektiğini düşünür. Gecekondu alanlarını ıslah etmeyi, alışverişi konut alanlarıyla iç içe hale getiren sokaklarda dükkanların varlığının değerini ve geniş kaldırımların yöneticilerin şikayet ettiği birçok sosyal sorunun çözümü için önemini vurgular. Canlı sokak yaşamı kentleri daha güvenilir hale getirir. Asayiş sorunlarını azaltır ve çocuklar için daha canlı bir yaşam vaat eder. Yürünebilir kaldırımlar sosyal teması dolayısıyla tanışıklığı ve sosyal sermayeyi artırır. Bu da sorunların çözümü için ilave sosyal kapasiteler oluşturur. İnsanların sürekli temas ettiği canlı mahalle parkları bu alanları soyut alanlar olmaktan çıkarır ve hayata katar. Çocuklar yaşama ve topluma karşı sorumlulukları evde ve bakıcı fanusu içinde değil sokak yaşamı içinde ve insanlarla temas içinde kendiliğinden kazanırlar. Aksi güvensiz yetişmiş insanlardır ve toplumsal bedeli de yüksektir.
Jacobs, merkeziyetçi teknokratik ve modernist planlamanın iyi hayata ilişkin vizyonu konusunda açık bir şüphecidir. İnsanları hayat çevrelerinin planlamasına katılmaya ve toplu ve kökten dönüşümler yerine ıslah edici uygulamalara değer vermeye çağırır. Mekanlar sadece basit fiziksel planlama üniteleri değil, toplumsal hafızanın katmanlar halinde izler bıraktığı yaşam dünyaları olduğu idrak edilmelidir. Bitmek tükenmek bilmez bir “yenileme” ve “temizlik” anlayışı ve teması azaltan nüfus yoğunluğunu düşürücü projeler yerine, canlı bir kent yaşamını mümkün kılacak yoğunlukları korumanın önemini vurgular. Şehir bir sanat eseri gibi planlamayı değil, şehrin sokak ve kıvrımlarına sanat taşımayı önerir. Uzun sürmüş komşuluk ilişkilerini mekanda korumanın kent yaşamı için hayati rolünü belirtir.
Bugün dünya genelinde kentsel yaşamın geldiği aşama itibarıyla kentlerin yaşadığı sosyal ve kültürel krizlerin bir çoğunun temelinde sokak ve mahallelerimizden başlayarak yaşadığımız mekanlar hakkında yeterince iyi hayat odaklı sorular sormamamız geliyor. Farklı kentsel sorunlara Jacobs’ın verdiği cevapların tamamıyla hemfikir olunmasa da kent yaşamlarını iyileştirmek için vurguladığı yöntem ve kavramların değeri günümüzde daha da artmış durumda. Her şehir sakinini yaşadığı şehri yaşayan ve ölü haline getirebilecek uygulamalar hakkında daha fazla sorumluluk almaya davet eden bakış açısı ile kestirme teknokratik büyük çözümcülük yerine daha dengeli ve kent yurttaşı katılımını vurgulayan bir düşünceyi öne çıkarıyor. Jacobs’ın zengin yazarlık dünyası ve hakiki bir kent yurttaşı pratiği olan yaşamının şehirciliğe ilgi duyanlar için öğretici ve sorumlu özelliğinden herkesin çıkaracağı anlamlar olduğu söylenmelidir.
*Bu yazı, Kent dergisinin Temmuz-Eylül 2020 tarihli ikinci sayısında yayımlanmıştır.
*Derginin tamamını okumak için tıklayınız.
