SKA 11: Sürdürülebilir Şehirler ve Topluluklar
Yazarlar: Dila Toprak, Özge Sivrikaya
Her geçen yıl dünya nüfusu hızla artıyor. Birleşmiş Milletler Nüfus Fonu (UNFPA), Kasım 2022’de dünya nüfusunun 8 milyar kişiyi aştığını duyurdu!(1) Benzer şekilde kentte yaşayan insan sayısı da artıyor. Bu artış kırsal alanlardan kente göç sebebiyle daha dramatik rakamlara ulaşıyor. 2050 yılına gelindiğinde, tahminen her 10 kişiden 7'sinin kentsel alanlarda yaşayacağı öngörülüyor.(2) İnsanlar, büyük umut ve hayallerle kırsal bölgelerden devasa beton yığınına dönüşen kentlere doğru akıyor ve bu göçün sonucunda oldukça vahim tablolar gözlemleniyor. Yüksek nüfus yoğunluğuna sahip kentler birçok soruna ev sahipliği yapıyor. Bu sorunlar arasında yoksulluk, sosyal eşitsizlik, artan nüfusun barınma ve konut ihtiyaçlarının karşılanamaması, gecekondulaşma, ulaşım hizmetlerine ve kamusal yeşil alanlara erişememe, önemli bir oranı fosil yakıta dayalı enerji tüketimiyle birlikte karbon salınımının artması ve buna bağlı olarak iklim değişikliği, sağlam altyapı ve afetlere karşı direncin yetersiz olması gibi zorluklar yer alıyor.
Bu zorluklara daha yakından bakalım. Artan kentsel nüfus, dünya genelinde barınma sorununu daha da derinleştiren bir gerçeğe işaret ediyor. Kentlerdeki hızlı nüfus artışı ve mevcut yapı stoğunun bu artışı karşılayacak seviyede olmamasıyla birlikte, insanların uygun ve erişilebilir konutlara erişimi günden güne zorlaşıyor. Küresel olarak, yetersiz konutlarda yaşayan 1,6 milyar insan bulunuyor ve bu rakamın içerisinde 1 milyar insan son derece kötü koşullardaki gecekondularda yaşıyor.(3) Konut sorunları, yüksek konut maliyetleri gibi faktörlerle birleşerek, insanları sağlıksız ve güvensiz yaşam koşullarına ve gecekondulaşmaya sürüklüyor. Özellikle düşük gelirli ve dezavantajlı grupların uygun konutlara erişim konusunda zorluklar yaşamasından doğan bu durum, sosyal eşitsizlikleri derinleştirirken, insanların temel yaşam gereksinimlerini karşılayabilme hakkını da ellerinden alıyor.
Ulaşım hizmetlerine erişimdeki zorluklar ve kamusal yeşil alanların yetersizliği de kentlerin artan nüfusuyla birlikte insanların yaşam kalitesini olumsuz etkileyen önemli sorunlar arasında yer alıyor. Altyapı eksiklikleri ve ulaşım araçlarındaki yetersizlik, insanların günlük rutinlerini tamamlamak için harcadıkları zamanı çalarken yaşam enerjilerini de tüketiyor. Bugün, Dünya Sağlık Örgütü ’nün yeşil alan standardı kişi başına minimum 9 m² olmasına rağmen birçok kent bu standardın yanına bile yaklaşamıyor.(4) Beton yığınları arasında sıkışıp kalan insanlar, yeşil alanlardan mahrumiyet nedeniyle doğayla bağlantılarını kaybederek günden güne sağlıksız bir yaşamın içine sürükleniyor.
Kentsel alanlarda artan enerji tüketimi ve karbon salınımı, iklim değişikliği tehdidini daha da büyüterek dikkate almamız gereken kaçınılmaz bir gerçek haline getiriyor. Açıklanan raporlara göre, 2022 yılında, 3,3 ila 3,6 milyar insan, iklim değişikliğinin olumsuz etkileriyle karşı karşıya kalmaya yatkın ve bu etkilerle başa çıkmak için yeterli kaynak ve kapasiteye sahip olmayan son derece savunmasız olan ortamlarda yaşıyor. Fosil yakıtların yoğun kullanımı, sanayi sektörünün büyümesi ve kentlerin enerji ihtiyaçları, atmosfere büyük miktarlarda sera gazı salınımını tetikliyor. Bu durum, küresel ısınma, aşırı hava olayları, deniz seviyelerinin yükselmesi ve ekosistemlerin bozulması gibi etkileri de beraberinde getiriyor.
Başka bir endişe kaynağı olarak, kentsel alanlarda sağlam altyapının zayıflaması -ya da bazı durumlarda hiç inşa edilmemiş olması – ve kısmen bununla ilişkili olarak afetlere karşı direncin giderek azalması dikkat çekiyor. Hızla büyüyen kentlerde, altyapı sistemleri yetersiz kalıyor ve afetlerle başa çıkma kapasitesi düşüyor. Afetlerin yıkıcı etkileri karşısında savunmasız hale gelen kentlerde can ve mal kaybı yaşanıyor ve bu can kayıpları toplumları derinden etkiliyor. Bu durumda sağlam altyapı, erken uyarı sistemleri ve afetlere karşı dayanıklı yapılar gibi önlemler, kentsel bölgelerin afetlere karşı direncini artırma ve insanların güvenliğini sağlama açısından hayati önem taşıyor.
Peki, bu zorlukların üstesinden gelmek, sürdürülebilir kent ve toplumlar yaratmak için yerelde neler yapılmış? İşte çeşitli bölgelerden iyi örnek uygulamaları;
Gobabis, Namibya
“Güvenli ve erişilebilir konuta erişememe sorununa ‘Topluluk Odaklı Barınma ve Gecekonduların İyileştirmesi’ projesiyle çözüm!”
Namibya’nın Gobabis kentinde yapılan “Topluluk Odaklı Barınma ve Gecekonduların İyileştirmesi” (Community-Driven Housing and Informal Settlement Upgrading) projesi, artan nüfusla ortaya çıkan erişilebilir konut sorununu çözmeyi amaçlayan projelerden biri olarak karşımıza çıkıyor. Bugün, Namibya'nın genel nüfusunun %40'ından fazlası ve kentsel nüfusunun çoğunluğu, elektrik, su ve tuvalet gibi temel hizmetlere çok az erişimi olan veya hiç olmayan resmi olmayan yerleşim yerlerinde yaşıyor. Namibyalıların %89'u geleneksel konut kredisi kullanamıyor ve ticari konutlara erişemiyor. Bunun sonucunda, her yıl tahmini 12.000 yeni kayıt dışı ev inşa ediliyor. Bu proje, arazi sahipliğini resmileştirme ve düşük gelirli hanelerin mevcut evlerini iyileştirme veya yeni bir ev inşa etmek için ihtiyaç duydukları fonlara erişmelerine yardımcı olmayı amaçlıyor.
Proje, hükümet ve belediye yetkilileriyle ortaklaşa, Namibya Gecekondu Sakinleri Federasyonu (SDFN) ve Namibya Konut Eylem Grubu tarafından yürütülüyor. Topluluk Arazi Bilgi Programı (Community Land Information Programme - CLIP) aracılığıyla, haneler ve mevcut altyapı hizmetleri hakkında veri toplayan yerel yönetim ve topluluk üyeleri tarafından yerleşimlerin araştırması gerçekleştiriliyor ve toplum odaklı bir yerleşim planı hazırlanıp onay için yerel makama sunuluyor.
Mayıs 2022 itibarıyla proje ile, su ve sanitasyon hizmetleriyle 25.000 kişiye doğrudan fayda sağlayan 3.873 ev inşa ediliyor ve üç gayri resmi yerleşim alanı 2.310 hane için iyileştirilmiş hizmetler sağlanıyor. Gobabis'te gayri resmi bir yerleşim yeri olan Freedom Square'de 1.115 kayıtlı arsa sahibine arazi tapusu veriliyor. Yerel makamlar ve topluluk tasarruf grupları arasında güçlü ortaklıkların oluşturulmasına, sakinlerin kendi iyileştirme süreçlerini yönetmelerine ve kentsel peyzajdaki yerlerini güvence altına almalarına olanak sağlayan 14 Mutabakat Zaptı imzalanıyor. Ayrıca projenin topluluk üyelerinin, bölgenin çevresel direncine, doğal afetlerin oluşumuna, mevcut arazi kullanım bölgelerine, arazi topoğrafyasına, su özelliklerine, bitki örtüsüne ve katı atık yönetimine odaklanarak fiziksel çevrenin değerlendirilmesine yardımcı olduklarını da görmekteyiz. Proje, 2023 yılında ‘Bronze’ kategorisinde 'World Habitat Awards' ödülüne layık görülerek konut sorununu çözmede yerel yönetimlere bir örnek teşkil ediyor.(5)
Mexico City, Meksika
Kaynak: https://use.metropolis.org/case-studies/green-challenge#casestudydetail
“Kentlerdeki yeşil alan yetersizliğine bir çözüm olarak ‘Yeşil İmtihan’ projesi!”
Meksika’nın başkenti Mexico City’de yapılan “Yeşil İmtihan” (Green Challenge) projesi, yeşil altyapıyı güçlendirmek, biyoçeşitliliği korumak ve sosyal dokunun yenilenmesini sağlamak için sokaklarda, caddelerde, kent parklarında ve koruma alanlarında yeniden bitkilendirme çalışmaları yapmayı amaçlayan bir proje olarak karşımıza çıkıyor. Şehirdeki doğal ekosistemlerin bozulmasının ve kaybının ana nedenleri olarak, özellikle konut alanları olmak üzere, gıda üretimi, endüstri ve kentsel altyapı gibi ekonomik faaliyetler için alan ihtiyacıyla doğan, kentleşme sürecine bağlı olarak yapılan arazi kullanımı değişikliklerini verebiliriz. Asfaltla kaplanan kentsel alanların artmasıyla bitki örtüsünün yok edilmesi ve sürdürülebilirlik kriterleri olmadan altyapı inşasının yapılması gibi durumlar, "kentsel ısı adası"* etkisi gibi olguları daha da ortaya çıkarıyor. Yeşil İmtihan, bu sorunlara aşağıda verilen eylemlerle çözüm bulmayı amaçlıyor;
- Koruma altına alınmış doğal alanları rehabilite etmek ve şehrin koruma arazilerini ağaçlandırmak, yangınlar ve diğer bozulmalardan etkilenen yerli bitki örtüsünü iyileştirmek,
- Çalışma ve Hizmetler Bakanlığı (Secretaría de Obras y Servicios - SOBSE) ile iş birliği içinde, parkları, caddeleri ve şehrin diğer bölgelerindeki halka açık alanları ağaçlandırmak ve rehabilite edilmesine odaklanmak,
- Arılar ve diğer böcekler gibi bitki tozlaşmasında yardımcı türleri park ve bahçelerde koruma altına almak,
- Vatandaşların ve sektörlerin aktif katılımıyla, şehirdeki yeşil alanların yeniden bitkilendirilmesine ve sanitasyonuna katkıda bulunan eylemler gerçekleştirmek,
- Özellikle Meksika Vadisi'nde bulunan türler olmak üzere yerli türlerin ekimine öncelik vermek ve kentte bulunan üç fidanlıktaki üretimi arttırmak,
- Kent ağaçlarında dikim ve sanitasyonun yanı sıra haşere kontrol çalışmaları yapmak.
Temmuz 2020 itibariyle bu proje, şehir yönetiminin çeşitli alanlarını ve kaynaklarını bir araya getiren bir girişim olarak, belediyelerin, STK’ların ve özel sektörün iş birliği ile ana hedeflerine ulaşmış durumda. Projenin çıktılarını incelediğimizde; şehrin iki kentsel orman alanında (San Juan de Aragón ve Chapultepec) 11.534 bitki dikimi ve orman temizliği gerçekleştirildiğini, kentin 16 belediyesinin 57 bahçesine tozlaşma için 163 binden fazla çiçekli bitki dikildiğini, 5.643 ağacın hastalıklara karşı bitki endoterapi yöntemi kullanılarak bitki sağlığı tedavisi yapıldığını, yeşil alanların bitki sağlığı teşhisinin yapıldığını ve teknik personele yardımcı olmak üzere dört adet kılavuz yayınlandığını görmekteyiz. Ayrıca bu proje, 2022 yılında ‘İklim Değişikliği için Yeşil Yaşamak' (Living Green for Climate Change) kategorisinde 'AIPH Dünya Yeşil Kent” (World Green City Awards) ödülüne layık görülüyor.(6)
Haydarabad, Hindistan
Kaynak: https://use.metropolis.org/case-studies/solar-powered-schools#casestudydetail
“Enerji tüketimiyle birlikte artan karbon salınımına dur demek için ‘Güneş Enerjili Okullar’ pilot projesi!”
Hindistan’ın Haydarabad kenti, artan bir şehirleşme ve ekonomik büyüme oranına sahip. Tam bu noktada, enerji tedariği için sürdürülebilir bir model sağlamak adına ‘Güneş Enerjili Okullar’ (Solar Powered Schools) pilot proje uygulaması ile karşılaşıyoruz. Bu proje, Hint-Alman araştırma projesi olan ‘Sürdürülebilir Haydarabad‘ın (Sustainable Hyderabad) çıktılarından biri olarak başlatılıyor ve disiplinler arası, talep odaklı bir yaklaşım izliyor. Proje, temiz enerji kaynaklarının kullanımı yoluyla iklim dostu mahalleleri ve sürdürülebilir yaşam tarzlarını teşvik etmeyi amaçlıyor. Haydarabad'daki yerel okullar hem eğitim amaçlı hem de enerji ihtiyaçlarını karşılamak için fon topluyor ve bu proje aracılığıyla çatılarına güneş panelleri kuruyor. Böylelikle üretilen elektrik enerjisi okullarda verimli bir şekilde kullanılabiliyor.
Projenin ana amaçlarından biri, yalnızca devlet düzeyinde çatı üstü güneş enerjisinin benimsenmesini sağlamak değil, aynı zamanda sosyal sektör düzeyinde de kullanımını teşvik etmek için bir politika ortamı sağlayan güvenilir bir ağ oluşturmak. Ekonomik açıdan bakıldığında ise, küçük ölçekli bir pazarda yatırımlar için elverişli bir ortam ve ilgili özel paydaşlar için ek iş fırsatları yaratmak amaçlanıyor. Peki bir okul neden güneş enerji sistemine sahip olmalı diye bir soru sorulduğunda şu yanıtları verebiliriz;
- Gelecek nesiller, iklim dostu ve sürdürülebilir bir şehir gelişimine nasıl katkıda bulunacaklarını öğrenir.
- Güneş panelleri için okullarda yapılan bağış toplama etkinlikleri ve çocukların faaliyetleri, yerel topluluğun gelecek enerji tüketim alışkanlıklarını şekillendirmede etkin rol almasını sağlar.
- Hindistan'daki çoğu hane için güneş enerjisi pahalı olduğundan çok tercih edilmezken, proje uygulanmış okullar yenilenebilir enerji kaynağının olanaklarını ve büyük oranda sağladığı avantajları görünür kılar ve uygulamaya teşvik eder.
Bu pilot proje 2009-2013 yılları arasında, üç okulda başarıyla tamamlanıyor. Okullar, elektrik kesintilerini karşılamak için yeni enerji kaynağını kullanarak öğrenme koşullarını iyileştirdiklerini ifade ediyorlar. Güneş Enerjili Okullar, yenilenebilir enerjilerin yaygınlaşmasını teşvik etmek için önemli bir adım olarak gelecekteki potansiyel projelere yön veriyor.(7)
Albay, Filipinler
Şehirlerde sağlam altyapı ve afetlere karşı direncin olmaması sorununa karşı ‘Sıfır Kayıp’ (Zero Casualty) stratejisi ile örnek teşkil eden bir cevap!”
Filipinler'in Luzon Adası'nın güneydoğusunda yer alan Albay kenti için yapılan ‘Sıfır Kayıp’ (Zero Casualty) stratejisini, kentlerde afet direnci oluşturma adına yapılan etkili bir uygulama olarak örnek verebiliriz. Albay kenti, yoğun yağış, sel, toprak kayması, deprem, tsunami ve fırtına dalgası ve musonlar gibi çeşitli olaylara maruz kalıyor. Ayrıca adada bulunan Mayon yanardağı önemli derecede doğal tehlike arz ediyor ve yaşanan periyodik patlamalar yerleşim yerlerini risk altına sokuyor. Bölge, geçmişte yaşanan tayfunlar nedeniyle de can ve mal kayıpları veriyor. Sıfır Kayıp, iklim değişikliğinin neden olduğu doğal afetlere ve etkilere daha iyi yanıt vermek için bir çerçeve sağlıyor.
Albay'ın afet riskini azaltma ve iklim değişikliğine uyum girişimleri, afetle ve iklim değişikliğiyle başa çıkma yeteneklerinin, nüfusun dayanıklılığının ve iklim değişikliğine uyum sağlama kapasitesinin geliştirilmesine odaklanıyor. Projenin 4 ana başlığı bulunuyor;
- Kurumsal Kapasite Geliştirme: Tam zamanlı bir afet yönetimi ofisi kurulması, yerel yönetim, sivil toplum kuruluşları ve ilgili enstitülerle yapılan kanun hükmünde kararnamelerle ofisin kurumsallaştırılması
- İnsan Kaynakları Geliştirme Programı: Stratejilerin, ortak bir hedefe ulaşmak için programı ve yurttaş nüfusunu denetleyen personele uygulanması. Yerel, ulusal ve uluslararası paydaşlar arasında ağ oluşturulması.
- Fiziksel Kapasite Geliştirme: Afet operasyon merkezi gibi fiziksel altyapı desteğinin ele alınması, iklim değişikliği akademisi oluşturulması, heyelan, tsunami ve sel konusunda erken ve gerçek zamanlı uyarı sistemlerinin kurulması ve iletişim tesislerinin, kalıcı tahliye sığınaklarının kurulması.
- Toplum Ortaklığı ve Desteği: Yerel sakinlerden, akademisyenlerden, özel sektörden ve çeşitli devlet kurumlarından paydaşların katılımı.
1995 yılından itibaren devam eden Sıfır Kayıp, afet riskinin azaltılması ve iklim değişikliğine uyumun kapsamlı yaklaşımı açısından yenilikler getirmiş ve sürdürülebilir sistemler, prosedürler oluşturmuş ve oluşturmaya devam ediyor. İklim değişikliğinin mevcut tehlikelerine rağmen, kentte çeşitli endüstrilerin gelişimi artarak devam ediyor. Afet riskinin azaltılması ve iklim değişikliğine uyumu bir yatırım olarak değerlendiren Albay kenti, afet risklerine karşı direnç kazanmak adına uzun vadeli çözüm oluşturma konusunda iyi bir örnek olarak görülüyor.8
Kaynakça
1. UNFPA, 2023 Dünya Nüfus Durumu Raporu. Erişim Tarihi: Temmuz 31, 2023.
https://turkiye.unfpa.org/tr/swop-2023-basin-b%C3%BClteni
2. United Nations, Sustainable Development Goals Report 2022. Erişim Tarihi: Temmuz 10, 2023.
https://unstats.un.org/sdgs/report/2022/The-Sustainable-Development-Goals-Report-2022.pdf
3. UN-Habitat Annual Report 2022. Erişim Tarihi: Temmuz 20, 2023.
https://unhabitat.org/sites/default/files/2023/06/unhabitat_annualreport_2022.pdf
4. World Health Organization. Health Indicators of Sustainable Cities in the Context of the Rio+20 UN Conference on Sustainable Development. WHO; Geneva, Switzerland: 2012. Erişim Tarihi: Temmuz 10, 2023.
5. Community-Driven Housing and Informal Settlement Upgrading. Erişim Tarihi: Temmuz 31, 2023.
6. Green Challenge. Erişim Tarihi: Temmuz 31, 2023.
https://use.metropolis.org/case-studies/green-challenge#casestudydetail
7. Solar Powered Schools. Erişim Tarihi: Temmuz 31, 2023.
https://use.metropolis.org/case-studies/solar-powered-schools#casestudydetail
8. Disaster Risk Reduction and Climate Change Adaptation Strategies for Building Resilient Communities. Erişim Tarihi: Temmuz 31, 2023.
https://www.uclg.org/sites/default/files/local_and_regional_disaster_risk_reduction.pdf https://use.metropolis.org/case-studies/building-resilient-and-safe-communities-through-shared-responsibility
*Kentsel ısı adası (KIA) insan faaliyetleri nedeniyle çevresindeki kırsal alanlardan önemli ölçüde daha sıcak olan metropol alanlardır. Bu metropolitan alanlarla çevresindeki daha az yoğun bölgeler arasındaki sıcaklık farkı 5 °C’ye kadar çıkabilir. Kentsel ısı adası olarak tanımlanan bölgelerde sıcaklık farkı geceleri gün içinde olduğundan daha fazladır ve bu farklar en çok rüzgâr zayıf olduğunda hissedilir. Hem yaz hem de kış mevsimlerinde görülür. (Howard, Luke (1818). The climate of London)
